Često dobijamo prigovore zbog našega govora ili glazbe. Ne želimo se opravdavati nego želimo pojasniti i podsetiti. U doba stvaranja varoške glazbe i varoških pesama današnja Vojvodina je bila u sastavu Austrougarske. Razumljivo je da je etnička slika toga prostora bila totalno drugačija. Najbrojniji su bili Mađari pa Nemci, Hrvati pa Srbi. S toga je u mnogim našim pesmama korišćen mađarski i nemački štimung. Srbi su uticali na način pevanja, dok je melodija za muziku bila slavonska-šokačka. Kada je reč o govoru podsetićemo da pre nego što su u 19.veku za standardni hrvatski jezik uzeli ijekavicu, do tada Hrvati govorili ikavicu ili ekavicu. Mnogi tako govore i danas u različitim varijantama, a jedna od njih je i onom kakvom govore Slankamenci. Hrvati u Slankamenu od uvek su pričali ekavicom, štokavskog dijalekta.

U srcu Vojvodine, u Novom Slankamenu 1902.godine osnovana je Hrvatska čitaonica.

Ideju o utemeljenju institucije s hrvatskim predznakom datira još iz daleke 1893.godine. Tada se rodila zamisao o osnivanju Hrvatske čitaonice. Bilo je to vreme kada su u Sremu osnivane hrvatske ustanove. Te iste godine utvrđena su pravila čitaonice i poslana Visokoj zemaljskoj vladi u Zagrebu na odobrenje, koje je usledilo dana 9.jula 1893.godine ukazom pod brojem 27317.

Međutim, te godine nije došlo do utemeljenja Hrvatske čitaonice, jer na temelju odobrenih Pravila nije održana osnivačka skupština, tako da je sve ostalo na pokušaju. Proći će još dosta godina do ostvarenja  „ideje“ u međuvremenu se dogodio još jedan neuspeli pokuša, ali o tome najbolje svedoči skupštinski zapisnik Hrvatske čitaonice od 22.decembra 1912.godine, kada je obeležena deseta godišnjica utemeljenja čitaonice.

Upravni odbor 1940-tih godina

Izveštaj o radu Hrvatske čitaonice sastavio je tadašnji tajnik Ivan Barković, a deo izveštaja glasi ovako:

„Slavna skupštino! Na poziv g.Krešimira Tomljenovića kao predsednika i Dragutina Sučića, skupilo se oko 35.građana Novog Slankamena dana 7.oktobra 1900.godine na dogovor koje je urodio zaključkom da se osnuje čitaonica i odmah budu, uz g.Tomljenovića kao predsednika i Dragutina Sučića, izabrani za sastav pravila g.Petar Schoblocher, Luka Prpić, Pavao Wolf i Julije Haulik. Prva sednica ovoga odbora je održana 28.oktobra 1900.godine, u kojoj je podpredsednik izabran Pazao Wolf, tajnikom Julije Haulik, a blagajnikom Dragutin Sučić. Odmah su uzeta u pretres pravila bivše čitaonice osobrena 1893.godine br 27317, te budu sa nekim promenama i prihvaćena. Pošto su tada nastale neke trzavice između predsednika i opštinskog poglavarstva, nije glavna skupština ni sazvana, pa je izgledalo da se osnivanje čitaonice neće ni ostvariti.

Tanik, Julije Haulik nije mirovao dok nije sazvana glavna skupština 03.avgusta 1902.godine u kojoj su prema predlogu odbora prihvaćena pravila, pa se u društvo upisaše sledeća gospoda: Krešimir Tomljenović, Pavao Wolf, Jakob Blantz, Petar Schoblocher, Martin Rukavina, Dragutin Sučić, Andrija Đantar, Julije Haulik, Adolf Sučić, Stjepan Kumpft, Antun Blantz, Petar Blantz,  Jochan Hillar, Luka Stipanović, Otokar Peternek, Luka Šutija, Geza Kiralj, Adolf Richter, Franjo Angebrant, Josip Westermayer, Anton Kohol, Franjo Kernvaja, Jochan Kratz, Franjo Wolf, Pavao Fijala, Pavao Peršić, Josip Sučić, Johan Brod, Josip Klemant, Ivan Habenšus, Jakob Hack, Josip Distl i Luka Bralić. Time je opstanak čitaonice već bio osiguran. U istoj glavnoj skupštini izabran je privremeni upravni odbor i to: predsednik župnik g.Krešimir Tomljenović, podpredsednik Martin Rukavina, tajnik Julije Hauli, blagajnik Dragutin Sučić, te Jakob Blantz,a kao zamenik Luka Šutija i Franjo Angebrant. Pošto su pravila poslana na odobrenje, te pošto se predsednik u sednici od 28.decembra 1902.godine na časti zahvalio, poverio je Upravni odbor do buduće glavne skupštine vođenje uprave g.podpredsedniku Martinu Rukavina…“

Iz ovog priloga možemo videti da osnivanje Hrvatske čitaonice u Slankamenu nije baš išlo „glatko“, Prošlo je punih devet godine od ideje do njenog ostvarenja. Napokon 03.avgusta 1902.godine utemeljena je Hrvatska čitaonica, sa Upravnim odborom na čelu koji je kao takav delovao samo do kraja 1902.godine kada je predsednik Krešimir Tomljenović(župnik u Slankamenu od 1900-1911.godine) napustio tu dužnost zbog stalnih nesuglasica s opštinskim poglavarstvom. Tada je predsedanje preuzeo Martin Rukavinam, sve do održavanja Godišnje skupštine 31.decembra 1903.godine, na kojoj je za predsednika čitaonice izabran Julije Haulik, seoski učitelj, koji je tu dužnosti obavljao sve do svoje smrti 1919.godine.

Krešimir Tomljenović, prvi predsednik Hrvatske čitaonice i župnik Slankamenački od 1900.do 1911. godine

Zanimljiv je popis članova društva prilikom njegovog osnivanja 1902.godine. Naime, sudeći po prezimenima članova, većina su bili Nemci, dok su njihova imena gotovo sva bila hrvatska, što govori da su već tada u znatnoj meri domaće Švabe u Slankamenu bile kroatizirane. Ovo nije ništa čudno, s obzirom na to da su jedni i drugi bili katolici, da je prošlo dosta vremena od naseljavanja i jednih i drugih, da je već tada postojao stanovit broj mešanih brakova i da su razlike postojale sve manje. I tako je bilo sve do 1932.godine, kada u društvu nema više niti jednog Nemca, svi su se ispisali iz članstva i upisali u svoju organizaciju „Kulturbund“.

Zgrada “Kulturbund” u Novom Slankamenu, nakon 1945.godine zgrada se koristi za seoski bioskop. Zgrada je oronula i preti joj rušenje.

Društvo “Hrvatska čitaonica” je već 1903.godine prošireno novim članovima i to Ivanom Barkovićem, Josipom Lackovićem, Josipom Prpićem, da bi se učlanjenej novih članova nastavilo i idućih godina, tako da 1905.godine broji 56-članova. Prema blagajničkom dnevniku iz iste godina čitaonica je imala priliv od 680 kruna i 47 filira, a odliva 553krune i 83 filira. Najveći je iznos izdataka otpadao na dnevne novine, nedeljne i mesečne časopise. Te godine je evidentirana pretplata na sledeće novine: „Vijenac, Narodne novine, Odbor, Narodna obrana, Novi list, Zastava, Novi Srbobran, Agramer tagblat, Poster lojd, Prosvjeta, Dom i svijet, Kmet, Gospodarski list, Gospodar, Vajnlaube, Flubende blatter, Merkur i Dnevni list.“

Već iduće 1906.godine broj članova čitaonice doseže na broju od 71., a u imeniku čitaonice stoji upisano da je nacionalna struktura članova sledeća: Hrvata 46, Srba 6, Nemaca 18 i Mađara 1. Iako je u svom nazivu nosilo hrvatski predznak, čitaonica je bila otvorena za sve ljude, što potvrđuje i sastav članova, a posebno je zanimljiva njihova profesionalna orijentacija: tako da je među članovima bilo poljoprivrednika 21, privatnika 18, službenika 21, trgovaca 5 i slobodnih zanimanja 5. Kao što je uočljivo broj poljoprivrednika uopšte ne odskače od ostalih zanimanja, što baš i nije uobičajeno za jedno izrazito ratarsko mesto. Iz blagajničkog dnevnika za istu godinu vidljivo je da je članarina tada iznosila 12 kruna za redovite članove te 4 krune i 50 filira za pomažuće članove. Od samog početka svog postojanja čitaonica je bila suočena s problemom osiguravanja prostorija za rad. Istina, društvo se od svog utemeljenja nalazi u istim prostorijama, ali te prostorije su u momentu osnivanja društva bile vlasništvo slankamenskog ugostitelja Mirka Kumpfta, tako da je društvo bilo u zakupu. Na raspolaganju mu je bila jedna manja prostorija do ulice, odvojena improvizovanom drvenom pregradom, koja bi se uklanjala u vreme održavanja zabava kako bi se dobio što veći prostor.

Tokom Prvom svetskog rata Društvo beleži teške dane. Mnogi su članovi bili na frontu, a bilo je zabranjeno održavati redovite sednice i skupštine. No i u teškim vremenima rad Hrvatske čitaonice nije u potpunosti zamro. Jedan čovek preuzeo je svu brigu oko čitaonice. Bio je to učitelj Julije Haulik- zahvaljujući njemu imovina društva je sačuvana neoštećena. Povratkom ljudi sa fronta oživljava i rad društva, tako da iz dokumenata čitaonice vidimo da 1918.godine ona broji 42.člana, a već druge godine 87 članova. Zavšetkom rata i uspostavnom novog državnog uređenja menja se i odnos prema hrvatskim ustanovama u Sremu, pa je tako spisak članova Hrvatske čitaonice zaključen danom 11.oktobra 1919.godine, što navodi na zaključak da je upravo toga dana zabranjen njen dalji rad. Službenog objašnjenja za ovu zabranu nije bilo, ali nije teško zaključiti zašto je to učinjeno. Najrevnosniji član Čitaonice i njen doživotni predsednik nije dočekao ovu zabranu: umro je nekih mesec dana pre. Društvena imovina, koja se u tom trenutku sastojala od 250 knjiga, 1 ormara, 1 stola, oko 20 stolica i nešto slika, uredno je prenesena u opštinski magacin.

Letopis škole 1914.godine koji potpisuje Julije Haulik, učitelj i tadašnji predsednik “Hrvatske čitaonice”

Društvena stagnacija potrajala je sve do 1925.godine, kada je 25. oktobra održana glavna skupština Hrvatske čitaonice, s 57 starih članova koji su ponovo upisani u obnovljeno Društvo, te s 36 novoprimljenih članova tada i još 15 nešto kasnije, Hrvatska čitaonica tada broji 108 članova.  Meštani Slankamena za obnovu rada Hrvatske čitaonice mogu biti posebno zahvalni  svome meštaninu Đuri Rajkovići, zastupniku HSS-a, koji se osobno založio da se zabrana rada ukine (te godine je HSS ušao u Narodnu skupštinu u Beogradu) Na prvoj skupštini obnovljenog Društva za predsednika je uzabran Ivan Barković, za tajnika Bogoslav Štimec, a za blagajnika Mirko Kumpft. Jedan od zaključaka skupštine bio je da se ukida kategorija pomažućih članova, pa su svi upisani rao redoviti članovu, uz jednu iznimku, tada je član Ivan Peka uveden u status utemeljitelja, budući da je uplatio iznos od 500dinara jednokratno. Članarina za redovite članove u to vreme je iznosila 5 dinara. Kulturno prosvetni rad sve više izlazi iz okvira rada same čitaonice, tako da se osnivaju i sekcije, poput dramske, tamburaške, zborske i recitatorske.

Unatoč nepovoljnoj političkoj situaciji u sveukupnom društvu društveni život u Slankamenu se i dalje razvijao, tako da je 1927.godine osnovano društvo Hrvatska mladež. Utemeljitelj i idejni voditelj Hrvatske mladeži bio je Ivan Višnjovski, a društvo je koristilo prostorije u kojima je Miša Višnjovski imao privatnu gostionu. Udruga Hrvatska mladež usko je sarađivala sa Hrvatskom čitaonicom, naročito angažmanom u tamburaškoj u dramskoj sekciji. Tamburice za potrebe ove sekcije je pibavio i sekciju osobno vodio slankamenski kapelan g.Josip Šercer, (u to vreme župnik je bio Filip Kicošević.) Ovo društvo je u to vreme okupljalo oko 60 do 80 članova. Iako su oba društva bila veoma aktivna i njihovo postojanje je postajaloo sve opravdanije, u selu su se počele pokazivati i negativne strane njihovog postojanja. Naime, među meštanima se počela javljati podeljenost s obzirom na članstvo u pojedninoj udruzi, stvarao se nekakav jaz između članova jedne  i članova druge udruge, pa se tako javila zamisao o osnutku jedinstvene hrvatske ustanove. U godinama pred Drugi svetski rat jenjava aktivnost hrvatske mladeži, tako da su tamburice pohranjene kod kovača Ivice Fijala, gde su ostale sve do 1946.godine kada su popravljene i vraćene u Hrvatski seljački dom.

Kako je konstantno postojao problem prostorija za rad Društva, zamisao o gradnji Doma bila je sve prisutnija u Slankamenu. U tu svrhu čak je i započelo prikupljanje novčanih priloga, ali od ove namjere ubrzo se odustalo, jer su prikupljena sredstva bila nedovoljna i procenjeno je da se ne bi skupila ni za duži niz godina. Godine 1937.vlasnik zgrade u kojoj je bila čitaonica otkazuje dalji najam prostora, tako da je Hrvatska čitaonica privremena premeštena u prostorije privatnog ugostitelja Josipa Pionteka. Ove prostorije su bile neprikladne za rad čitaonice i općenito za rad društva, što se potencira na veće razmišljanje o vlastitom domu. Početkom 1938.godine jedan broj Hrvata, uglavnom predstavnika i aktivnih članova Hrvatske čitaonice, Hrvatske mladeži, Hrvatske seljačke zadruge i Opštinkog poglavarstva formira Akcioni odbor za gradnju Hrvatskog doma. I odmah se kreće sa radom.

Rimokatolička crkva sa župnim domom u Novom Slankamenu, građena 1862.godine za vreme župnika Franje Regena.

Zemljište za gradnju dala je Katolička crkva na delu parcele iza crkve, tu se kasnije nalazila jedna od četiri škoske zgrade, a danas učiteljski stanovi. Kupljen je i dovezen potreban građevinski materijal. Gradnja ipak ne počinje, jer je sve prisutnija opasnog od predstojećeg rata, koji bi mogao sve poremetiti. U takvoj situaciji menja se plan gradnje i prodaje se građevinski materijal. Iste godine, u mesecu oktobru, kupljena je zgrada od privatnog ugostitelja Mirka Kumpfta, ista ona zgrada u kojoj je čitaonica bila u zakupu. Zgrada je kupljena za iznos od 110 000 tadašnjih dinara. Ugovor je sačinjen i overem 30.januara 1939.godine od strane Mirka Kumpfta kao prodavca i Gašpara Rajkovića u svojstvu predsednika Hrvatskog seljačkog doma.

Društvo Hrvatski seljački dom nije prestajalo s radnom ni u godinama rata, a u čak dva navrata zgrada Doma je popravljana i proširivana. Tada je društvo brojalo 600 članova. Naime, članovima su postali svi oni koji su dali novčani prilgo za Dom. Status utemljitelja imali su oni meštani koji su dali 1000 i više dinara, dok su svi oni koji su darovali manji iznos evidentirani kao članovi. Aktivnosti članova društva u vreme rata u velikoj meri opadaju, što je razumljivo, jer je znatan deo mladih ljudi bio u zarobljeništvu. Nažalost, Društvo Hrvatski seljački dom 1944.godine prestaje sa radom. Ovde se misli na društvo koje je imalo isključivi zadatak osposobiti prostorije Doma za rad udruga, apošto je zgrada kupljena, popravljena i proširena, daljnja svrha postojanja društva Hrvatski seljački dom nije bila opravdana. Ali te iste godine propada NDH i dolazi novi režim i nova vlast. Nikome tada nije bilo do kulturno-zabavnih aktivnosti.

Od samog početka delovanja u selu nova vlast je pokazala i neskrivenu odbojnost prema Hrvatskom domu, koji tada nije ni radio (te prve zime nasilno je provaljeno u Dom kojom je prilikom nestao deo knjiga) i činjeno je sve kako bi se mladi „odbili“ od doma i počeli odlaziti u novoosnovani „Dom kulture“. S tim ciljem je u rano proleće 1945.godine u veliku salu Doma pohranjena velika količina nameštaja iz švapskih kuća koje su domaći Nemci napustili u jesen 1944.godine. Time je jedno izvesno vreme onemogućeno održavanje bilo kakvih manifestacija u Hrvatskog domu.

Da bi ugasile rad Hrvatske čitaonice, nove vlasti zagovaraju ideju da selu nije potrebno nekoliko čitaonica, nego je neophodno sve objeditinit u jednu jedinstvenu čitaonicu. S takvom namerom je nasilno otvorena Hrvatska čitaonica iz koje je odneseno oko 450 kniga, a slično je učinjeno i sa školskom bibliotekom iz koje je tada uzeto oko 2000 knjiga i s još nekim privatnim bibliotekama. Sve knjige su tada odnesene u zgradu kasnijeg bioskopa u kojoj je trebao biti smešten Dom kulture. Ovaj posao je poveren mesnoj omladinskoj organizaiji koja je vrlo neozbiljno pristupila zadatku, tako da je veliki broj knjiga dugo ležao razbacan po podu i stradao od vlage, a u to vreme se dosta knjiga moglo videti i po seoskim kanalima. O ovom problemu prvi je javno progovorio Stjepan Diković, koji je na javnom sastanku u opštinskom dvorištu jasno rekao dado je neke knjige pronašao kod dece u Rackom šoru, a kao dokaz prikazao knjige koje su na sebi imale žig Hrvatske čitaonice. Iako je nova vlast činila sve kako bi se ispred svih ustanova izbrisao predznak hrvatski, u narodu se kao odgovor na ovakve tenzije javljao inat i još veća želja za obnovom aktivnosti u Domu, čije je pročelje još uvek krasio „Hrvatski seljački dom“.

Fotografija Hrvatskog seljačkog Doma, sa natpisom, sa istaknutim državnim zastavama, nastala 1990. godine

Početkom 1946.godine narodne vlasti dozvolile su obnovu kulturno-prosvetnih društava, kako bi pokazale svoju demokratsku orijentaciju i na neki način ublažile boli meštana zbog gubitka najmilijih u ratu. Tako je Hrvatskom domu vraćen deo knjiga, a plesna dvorana ispražnjena, tako da se stvaraju okolnosti za ponovno oživljavanje Društva. Sve ovo se događalo u mesecu januaru, a već 3. februara održana je prva posleratna skupština društva, kojoj prisustvuju 134 meštana Hrvata. Zada je zaključeno, između ostalog, da se valja obnoviti rad nastarijem društva „Hrvatska čitaonica“ kao jedinstvenog društva koje bi obuhvatilo sve članove Hrvatskog seljačkog doma i Hrvatske mladeži, preuzimajući i njihovu imovinu, a da naziv zgrade u kojoj će biti društvo i dalje bude „Hrvatski seljački dom“. Usvojena su nova pravila društva, sačinjen je proračun za 1946.godinu i izabrana je nova Uprava.

Ovako obnovljeno Društvo broji 540 članova i pokazuje značajne rezultate u svom radu- sređuje se knjižnica, povećava se broj knjiga, a kako je poraslo zanimanje za literaturu jednom nedeljno se izdaju knjige, povećava se pretplata na dnevnu štampu, aktiviraju se sekcije društva, dramska, glazbena, folklorna i pevačka. Kako je društvo širilo svoje aktivnosti, dotadašnji naziv više nije bio toliko aktuelan, a u modi su tada bili kulturno umetnička i kulturno prosvjetna društva, pa je u skladu s novim trendovima Upravni odbor i Nadzorni odbor na sednici održanoj 09.januara 1953.godine usvojio odluku da novo ime Društva glasi: Kulturno prosvjetno društvo „Stjepan Radić“. Ovu odluku prihvatila je i Skupština društva na sednici održanoj 10.marta 1953.godine i to ime ovo društvo nosi do dana današnjih.

KUD “Stjepan Radić” na Đakovačkim vezovima 1975.godine

Za izuzetne zasluge i postignute rezultate na kulturnom planu, zasnovane na amaterskom delovanju, ovo Društvo je 1968.godine dobilo „Oktobarsku nagradu“ Skupštine opštine Inđija, tadašnje najviše priznanje na opštinskom nivou. Prva veća proslava Društva bila je obeležavanje 75 godina postojanja i rada, održana 01.maja 1977.godine. Tadašnje obeležavanje godišnjice, osim članova i meštana, potpomogli su i Skupština opštine Inđija, SIZ kulture Inđija, Mesna zajednica Novi Slankamen, Zemljoradnička zadruga „Gradina“ iz Novog Slankamena, a kao posebni gosti na proslavi su bila KPD „Matija Gubec“ iz Rume i „Vladimir Nazor“ iz Golubinaca.

Upravni odbor KUD “Stjepan Radić” povodom 75.godišnjice društva 1977.godine

Hrvatski seljački Dom i KPD „Stjepan Radić“ među mještanima su jednostavno nazivani jednim jedinstvenim imenom „DOM“. Dom je bio okosnica kulturnog života u mestu, ustanova otvorenog tipa, jedino okupljalište mladih, a u sekcije društva bili su dobrodošli svi ljudi bez ibzira na nacionalnu i versku pripadnost.

Kada je Uprava Doma zaključila kako je u zgradi neophodna temeljita obnova i kako postojeću dvoranu treba proširiti, za čelne ljude Uprave počeo je „hod po mukama“. Suočeni s nimalo slučajnom sporošću administracije i nerazumevanja na svim razinama, članovi uprave su bivali još ustrajniji u svojim nastojanjima da ostvare zamišljeno. Nemoguće je u nekoliko rečenica opisati kako je tekla obnova Doma, a to je svakako posebna priča. Zgrada je konačno obnovljena i to na jedinstven način, bio je to arhitektonski spoj tradicionalnog i modernog, tako je pročelje zgrade ostalo nedirnuto, dok je plesna dvorana s pomoćnim prostorijama praktično izgrađena nanovo.